Graduał opata Mścisława (Graduale de tempore et de sanctis)

Rękopis powstał po 1386, ok. 1390. Pergamin, 55,5 x 38 cm, k. 328.

Pismo: staranna tekstura gotycka, nuty czarne na czerwonej pięciolinii. Oprawa z w. XVI; deski powleczone jasną wytłaczaną skórą; ze względu na zatarcie rysunku spośród przedstawień daje się zidentyfikować Chrystus Ukrzyżowany. Na wierzchniej okładzinie napis: „Graduale MDLXIX”. Na obu okładzinach zachowane okucia narożnikowe i środkowe. Rękopis zawiera śpiewy mszalne de tempore i de sanctis z całego roku liturgicznego. Zdobiony jest 11 miniaturami figuralnymi.

Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. akc. 10810.

Historia

Inspirującą rolę przy powstaniu kodeksu odegrał opat Mścisław (1386-1410). Najprawdopodobniej jego wizerunek umieszczono na k. 1. W XVI w. kodeks uzyskał współczesną oprawę. W 1632 r. sporządzono indeks śpiewów, umieszczony na kartach dodanych na końcu. W Tyńcu rękopis nosił najprawdopodobniej sygnaturę 2 A3 na przedniej wyklejce. Po kasacie Opactwa został w 1818 r. przekazany Uniwersytetowi Lwowskiemu (sygn. BUL Nr 413). Po drugiej wojnie światowej przejęty przez Bibliotekę Narodową.

Dekoracja rękopisu wykonana przez dwóch współpracujących ze sobą malarzy i dokoń­czona przez trzeciego w stylu charakterystycznym dla Czech i Śląska w latach 1380-1390. Wskazano ich prawdopodobny związek z warsztatem tzw. Mistrza Willehalma - iluminatora sprowadzonego z południowych Niemiec do Pragi, aby wykonał ilustracje do dzieła poety Wolframa z Eisenbachu; pracował w Pradze w latach 1387-1395. Być może przy wykonaniu Graduału pracowali artyści śląscy. Najbliższe wskazywane analogie formalno-stylistyczne wśród kodeksów śląskich to Antyfonarz z 1387 r., ufundowany przez mieszczanina wrocławskiego Mikołaja Lemberga, i Graduał cystersów w Henrykowie (B. Miodońska). Iluminacje Graduału tynieckiego reprezentują jednak wyższy poziom artystyczny. Na kolorystykę rękopisu składają się rożne odcienie zieleni, niebieskiego, różu i złoto płatkowe pokryte rysunkiem; na marginesach ornamenty roślinne przycięte przy oprawie. Mosiężne okucia narożnikowe przedstawiające dwa pawie są niemal identyczne z okuciami III części Graduału Olbrachta.

Informacje pochodzą z: Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, październik - grudzień 1994. Kraków 1994.

Literatura cz. I

R. Sosnowski, P. Tylus, Co mówią stare rękopisy? (Fibula, t. I), Kraków 2010.

Publikacja w przystępny sposób prezentuje informacje na temat budowy rękopisów, metod badania ich historii i pochodzenia, paleografii. Jej uzupełnieniem jest bogaty materiał ilustracyjny zaczerpnięty z rękopisów włoskich i francuskich pochodzących z Pruskiej Biblioteki Państwowej w Berlinie (tzw „berlinki”), przechowywanych obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

Encyklopedia wiedzy o książce, red. Birkenmajer, Wrocław 1971.

Pozycja zawierająca ok. 6000 haseł od kilku dekad jest jedyną tak obszerną publikacją na temat księgoznawstwa. Obok not dotyczących historii książki rękopiśmienniczej, dziejów pisma i opraw książkowych, drukarstwa czy historii bibliotek znajdziemy w niej wiele ciekawych informacji na temat iluminatorstwa i ilustracji książkowej.

Warsztaty kaligrafii

Warsztaty weekendowe w Opactwie Benedyktynów w Tyńcu.

11 -13 stycznia 2013

Prowadzenie: Basia Bodziony 

Sakramentarz tyniecki

Pierwszym rękopisem, który chcielibyśmy zaprezentować w serii "Biblioteka Tyniecka" jest Sakramentarz tyniecki.

XI w. Pergamin, 28,5 x 22,5 cm, k. 234.

Pismo staranne, zbliżone do minuskuły karolińskiej, majuskuła i uncjała w tytułach i dla podkreślania części tekstu, 38 stron pisanych złotem i srebrem na purpurze (do kanonu włącznie), od k. 27v brązowym atramentem, k. 177-180v, 236, 237 inną ręką; na k. 67v-71v, 156-158 dopiski ręką XII w.

Oprawa z połowy w. XVII, 30 x 23 cm, plakietowa; cienkie deski pokryte ciemną skórą zdobioną na obu okładkach odciskiem dużej plakiety ze złoconym herbem Opactwa Ty­­niec­kie­go, dziś mało wyraźnym, skóra mocno wytarta, grzbietu brak, cztery podwójne zwięzy.

Na dekorację składają się czterdzieści dwie strony zdobione bordiurami tworzącymi prostokątne ramy wypełnione motywami liści i palmet, uzupełnionymi plecionką, dwie miniatury figuralne całostronicowe, dwa inicjały całostronicowe oraz trzynaście mniejszych inicjałów, wypełnionych złotą lub srebrną plecionką o motywach roślinnych (złoto obrysowane czerwienią, srebro purpurą).

Warszawa, Biblioteka Narodowa, sygn. BOZ cim. 8.

Treść rękopisu

Missa in ipso die Dedicatione ecclesie et per totum annum; Missa communis; Missa pro rege et exercitu ejus; Kalendarium; Canon missae. 

W dopiskach z XII w. najstarszy zapis notacji muzycznej w Polsce - zapis cheironimiczny.

Historia i stan badań

Sakramentarz jest dziełem szkoły kolońsko-westfalskiej (mozańskiej), powstał ok. 1060 r. Przyjmuje się, że do Polski przywieziony został za panowania Kazimierza Odnowiciela lub Bolesława Śmiałego i przekazany benedyktynom tynieckim. W połowie w. XVII zyskał współczesną oprawę. W 1656 r. został zrabowany, o czym mówi nota na pierwszej karcie: „Anno domini 1656 die 11 Augusti tę xięgę w klasztorze tynieckim wyrabowano gdy obóz Szwedzi rozproszyli Polaków tamże pod tymże klasztorem y tę xiążkę odkupiono w Krakowie”. W 1814 r. kodeks zakupił w Krakowie za tysiąc złotych Stanisław Kostka Zamoyski i w 1818 r. włączył do zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej. W czasie drugiej wojny światowej, po upadku powstania, wywieziony z Warszawy przez prof. S. Lorenza i ukryty przez prof. L. Kolankowskiego oraz ks. E. Kawińskiego w kolegiacie łowickiej. Sprowadzony do Warszawy w 1946 r. i włączony do zbiorów Biblioteki Narodowej.

Dotychczas przyjmowano, że rękopis miał cenną oprawę z kości słoniowej, którą oddzielono po zrabowaniu kodeksu przez Szwedów. Miał on wrócić do Krakowa uszkodzony, bez oprawy. Obecna, pochodząca z w. XVII oprawa dość zniszczona, z nieczytelną plakietą, uchodziła za mało wartościową i późniejszą. Odnalezienie w zbiorach Biblioteki Narodowej rękopisu w identycznej oprawie, ale znacznie lepiej zachowanej (akc. 9822), pozwoliło na odczytanie treści plakiety - superekslibrisu Opactwa Tynieckiego. Być może, jak to przyjmuje literatura, tłokiem tym posłużono się już po odzyskaniu kodeksu. Nie sposób jednak wykluczyć, że zniszczona przez czas oprawa wymieniona została wcześniej.

Rękopis został opublikowany przez F. M. Sobieszczańskiego. Datowany jest na początek w. XI przez M. Sokołowskiego, który przypisał rękopis kolońskiej szkole miniatorskiej, sprowadzenie do Polski wiązał z okresem rządów Kazimierza Odnowiciela. Dzieło jest również wzmiankowane w literaturze poświęconej miniatorstwu kolońskiemu oraz w opracowaniach ogólnych sztuki polskiej. W opracowaniu miniatorstwa kolońskiego P. Bloch i H. Schnitzler datowali Sakramentarz na lata 1070-1080. Stan badań z kolei omówiła M. Pietrusińska, datowała na ok. 1060-1070 r.

Informacje pochodzą z: Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, październik - grudzień 1994. Kraków 1994.